Bản năng trong ăn uống
Bạn đã bao giờ tự hỏi tại sao biết rõ rằng ăn uống lành mạnh là điều tốt, nhưng vẫn không thể cưỡng lại chiếc bánh pizza thơm ngậy hay lon nước ngọt mát lạnh? Câu trả lời không chỉ nằm ở hiện tại, mà còn bắt nguồn từ lịch sử tiến hóa hàng trăm nghìn năm của loài người. Những gì tổ tiên chúng ta chọn ăn để tồn tại vẫn còn ảnh hưởng sâu sắc đến hành vi của chúng ta ngày nay.
Bản năng nguyên thủy và cuộc sống hiện đại
Quay ngược thời gian về thời kỳ săn bắt hái lượm – khi loài người Homo sapiens bước đi trên các thảo nguyên và rừng già. Thức ăn không có sẵn, và việc tìm kiếm thực phẩm là một cuộc chiến sống còn. Trong môi trường đó, cơ thể và não bộ tiến hóa để ưu tiên các loại thực phẩm giàu năng lượng như mỡ và đường, vì chúng mang lại nguồn calo nhanh chóng, cần thiết cho sự sống còn.
Tuy nhiên, hành vi này đã trở thành "kẻ phản diện" trong cuộc sống hiện đại. Ngày nay, bạn không còn phải săn thú hay đào củ, mà chỉ cần mở điện thoại và gọi đồ ăn. Thực phẩm giàu năng lượng không chỉ dễ tiếp cận, mà còn được thiết kế để tối đa hóa sức hấp dẫn: từ mùi hương, vị ngọt đến kết cấu giòn tan. Điều này khiến não bộ, vốn được lập trình để "yêu thích" những món này, khó có thể cưỡng lại.
Thêm vào đó, kỷ nguyên nông nghiệp – bước ngoặt quan trọng trong lịch sử loài người – đã mang đến thực phẩm dư thừa, nhưng đồng thời cũng thay đổi cách chúng ta ăn. Homo sapiens từ chỗ ăn tạp và đa dạng chuyển sang phụ thuộc vào một số loại lương thực chính như lúa mì và gạo, vốn ít chất xơ và dinh dưỡng hơn thực phẩm đa dạng của thời hái lượm. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe mà còn làm suy giảm mối liên kết tự nhiên giữa con người và thực phẩm.
Như Yuval Noah Harari đã viết trong Sapiens: Lược sử loài người:
“Cách mạng nông nghiệp là một thỏa thuận giữa loài người và thực vật. Thực vật thuần hóa chúng ta nhiều hơn là chúng ta thuần hóa chúng.”
Trong quá trình đó, loài người dần đánh mất mối liên hệ với nhu cầu dinh dưỡng thực sự của cơ thể.
Góc nhìn dược sĩ: hiểu rõ cơ chế não bộ để thay đổi hành vi ăn uống
Nghiên cứu khoa học hiện đại đã chỉ ra rằng sự xung đột giữa bản năng nguyên thủy và đời sống hiện đại là nguyên nhân cốt lõi khiến việc ăn uống lành mạnh trở nên khó khăn.
Não bộ và dopamine: Dopamine, chất dẫn truyền thần kinh gắn với cảm giác "phần thưởng", được kích hoạt mạnh mẽ khi bạn ăn thực phẩm giàu đường hoặc chất béo. Theo tiến sĩ Uma Naidoo, chuyên gia tâm thần học, mỗi lần "thỏa mãn" với đồ ăn nhanh, não bộ lại củng cố thói quen này. Tuy nhiên, việc tiêu thụ quá nhiều đồ ăn chế biến sẵn gây hại cho sức khỏe về lâu dài, ảnh hưởng đến vi khuẩn đường ruột, tâm trạng và dẫn đến tình trạng kháng leptin, gây tăng cân.
Tâm lý học tiến hóa: Trong môi trường nguyên thủy, loài người không biết chắc bữa ăn tiếp theo sẽ đến lúc nào. Điều này dẫn đến bản năng "ăn khi có thể". Tuy nhiên, trong thời đại thực phẩm dư thừa, bản năng này trở thành yếu tố gây ra tình trạng ăn quá mức.
Ảnh hưởng của môi trường: Sự bùng nổ của ngành công nghiệp thực phẩm đã tận dụng tối đa điểm yếu này. Các sản phẩm như snack, bánh kẹo hay đồ uống có ga được thiết kế không chỉ để ngon miệng, mà còn "gây nghiện".
Lối sống hiện đại: Công việc bận rộn, căng thẳng và ít vận động khiến con người dễ sa vào các lựa chọn tiện lợi nhưng không lành mạnh. Nghiên cứu từ Harvard cho thấy stress kéo dài còn làm tăng mức độ cortisol, một hormone kích thích cảm giác thèm đồ ngọt.
Giải pháp từ khoa học và lịch sử: - Xây dựng thói quen ăn uống chậm rãi: Trở lại với cách ăn tự nhiên của tổ tiên – nhai kỹ và cảm nhận từng loại thực phẩm. Điều này giúp não bộ có thời gian nhận ra khi nào bạn no. - Tăng cường thực phẩm thô tự nhiên: Ăn nhiều rau củ, ngũ cốc nguyên hạt, các loại hạt và protein chất lượng, giống như chế độ ăn của Homo sapiens trước thời kỳ nông nghiệp. - Giảm thiểu thực phẩm chế biến sẵn: Hạn chế đồ ăn được thêm đường và chất béo nhân tạo, vốn không hề tồn tại trong tự nhiên.
Hiểu rõ hành vi ăn uống của chúng ta là một di sản từ lịch sử tiến hóa có thể giúp bạn đối diện với những thách thức hiện tại một cách nhẹ nhàng hơn. Hãy nhớ rằng, ăn uống lành mạnh không phải là cuộc chiến chống lại bản thân, mà là hành trình tái kết nối với những gì tự nhiên nhất trong cơ thể.
"Those who cannot remember the past are condemned to repeat it." – George Santayana "Những ai không thể nhớ quá khứ sẽ bị kết án phải lặp lại nó.”
Thân an, bạn nhé!
Nếu bạn có câu chuyện hoặc góc nhìn riêng về hành trình ăn uống lành mạnh, mình rất mong nhận được chia sẻ từ bạn qua phần bình luận bên dưới. Đừng quên nhấn chia sẻ bài viết này để lan tỏa thông điệp tích cực đến nhiều người hơn nữa.
Nguồn tham khảo
Sách "Homo Sapiens: Lược sử loài người" của Yuval Noah Harari
Soda is bad for you yet your body wants it. Why? - The Havard Gazette